Vónk van Hammerstein en Bovend’Eert: Trias Politica overboord?

Wat is de status van de Trias Politica in de huidige Nederlandse rechtsstaat? Hoe is de scheiding der machten ingericht, en hoe wordt deze gewaarborgd? Is er nog voldoende machtsevenwicht en rechtsbescherming, en zijn er in Nederland voldoende waarborgen om het machtsevenwicht niet te verstoren? Hoe verhoudt de rechtspraak zich tot het democratisch rechtsstatelijk klimaat? Deze en andere actuele vragen kwamen aan bod tijdens de vierde Vónk  van De Maatschappij Departement Arnhem op dinsdag 30 maart jl.

De Vónk werd ingeleid door gastheer mr. W. Korteweg (advocaat en medeoprichter van DAAN Advocatuur en Notariaat). Hij lichtte kort de Trias Politica-leer toe, de leer met drie machten waarbij ieder orgaan een aparte overheidstaak uitoefent: (i) een wetgevende macht; (ii) een uitvoerende macht belast met het bestuur; en (iii) een rechterlijke macht die de uitvoering toetst aan de wet. De leer stoelt op de gedachte dat er sprake is van een evenwicht tussen de drie machten en beoogt machtsmisbruik te voorkomen en invloed van burgers te waarborgen. Korteweg lichtte toe dat de scheiding der machten vaak echter niet zo strikt is geregeld: het gaat tegenwoordig vooral om een spreiding van machten die elkaar kunnen controleren en verbeteren.

Spanningsveld bij avondklok
Vervolgens besprak mr. A. Hammerstein (oud-raadsheer in de Hoge Raad, oud-president bij het gerechtshof Arnhem, oud-hoogleraar geschilbeslechting aan de Radboud Universiteit, regeringscommissaris, arbiter en juridisch adviseur) de vrijheid van de rechter. Heeft de rechter te veel of te weinig vrijheden? Een belangrijk gezichtspunt dat Hammerstein onder de aandacht bracht, is dat een rechter nooit zelf het initiatief neemt om een uitspraak te doen, maar dat hij daartoe door partijen wordt verzocht. Bovendien moet een rechter bij het doen van uitspraken blijven binnen de grenzen van het recht. Hammerstein signaleerde echter zeker een spanningsveld: de rechter mag niet te veel op de stoel van het bestuur gaan zitten en politieke afwegingen maken, en andersom dient de politiek zich te onthouden om te veel invloed uit te oefenen op de rechtspraak en het gezag van rechters te ondermijnen. Aan de hand van interessante casuïstiek lichtte Hammerstein het spanningsveld verder toe: de recente uitspraken over de avondklok, het wetsvoorstel inzake een taakstrafverbod bij geweldplegers tegen mensen met een publieke taak, de tuchtrechtregeling voor rechters, de stikstof uitspraken, de SGP-uitspraak over vrouwen op de kieslijst, en natuurlijk de Klimaatzaak Urgenda-uitspraak. De zaken brengen het spanningsveld onmiskenbaar in kaart.

Aantasting machtsverdeling
Na de bijdrage van Hammerstein kreeg prof. mr. P.P.T. Bovend’Eert (hoogleraar staatsrecht aan de Radboud Universiteit, rechter-plaatsvervanger bij de rechtbank Gelderland, voorzitter van de klachtadviescommissie van het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden, en oud-decaan van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid aan de Radboud Universiteit) het woord. Bovend’Eert signaleerde dat de machtsverdeling dynamisch is en zich door de tijd heen blijft ontwikkelen. Hij meent dat er in onze huidige rechtsstaat drie kwesties zijn die de machtsverdeling in zekere zin aantasten: (i) de matig gewaarborgde institutionele onafhankelijkheid van de rechterlijke macht; (ii) de nauwe verwevenheid tussen de regering en het parlement; en (iii) de rechtspraak waarbij rechters zelfstandig een politieke afweging maken en de machtenscheiding onvoldoende in het oog wordt gehouden. Ook Bovend’Eert lichtte zijn visie toe aan de hand van casuïstiek. Zo verwees hij onder meer naar het Afghanistan arrest, de Urgenda-uitspraak en de Euthanasie-uitspraak, en reageerde hij op de casuïstiek aangehaald door Hammerstein.

Overboord?
Buiten kijf staat dat de huidige status van de Trias Politica in Nederland een actueel onderwerp is waarover de meningen verschillen. Dit werd ook in deze Vónk duidelijk zichtbaar, waarbij de uiteenlopende meningen van de deelnemers in kaart werden gebracht aan de hand van stellingen. Zo was de meerderheid van de deelnemers van mening dat de rechterlijke macht vaker in de geest en minder naar de letter van de wet recht moet spreken. Ook vond een ruime meerderheid het van belang dat politici zich niet uitspreken over zaken die onder de rechter zijn en dat een rechter bij belangrijke zaken van algemeen belang geen actieve rol in moet nemen door een wetgevingsbevel voor te schrijven.

Korteweg sloot het webinar af met de vraag “Is de Trias Politica in Nederland overboord?” en antwoordde treffend: “Het is noodzaak om de boord goed in de gaten te houden zodat de machtenscheiding “binnenboord” blijft”.

Heeft u ook een Vónk die u wilt laten overspringen? Laat het ons weten!